به گزارش مشرق، چند روز مانده به نیمه شعبان و باید گفت این روز از جمله ایامی است که باید برای ورود به آن آماده شد و ارزش دارد بدانیم وارد چه شبی و با چه فضیلتی می شویم. برای چند ساعتی که ارزش شب قدر را دارد باید همانطور که کم کم کوچه ها را چراغانی می کنیم، آرام آرام دلهایمان را نیز آماده کنیم تا شاید گوشه ای از حقیقت این شب را درک نماییم.
وجه نام‌گذاری به لیلة البرات
نیمه شعبان در فرهنگنامه ها و متون کهن، «شب برات» نامیده شده و این بدان خاطر است که بنا به روایات ، خداوند در این شب «برات آزادی» از دوزخ را به بندگان خود می بخشد و این شب برات در ادب فارسی و متون کهن نظم و نثر بازتابهایی داشته که به چند مورد آن اشاره می رود:
ابوریحان بیرونی در کتاب «التفهیم» در این باره چنین آورده:«و شب پانزدهم از ماه شعبان، بزرگوار است و او را «شب برات» خوانند و همی پندارم، این از قبیل آن است که هر که اندرو عبادت کند و نیکی به جای آورد، بیزاری یابد از دوزخ». [1]
رامپوری نیز در «غیاث اللغات» شب نیمه شعبان را «شب برات» دانسته می نویسد:«شب برات شب پانزدهم شعبان است که در آن شب ملائکه به حکم الهی حساب عمر و تقسیم رزق می کنند». [2]
حافظ ، شب برات را شب قدر دانسته و در غزل معروف خود، شب قدر و «شب برات» را هنرمندانه با هم آورده می سراید:
چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی آن «شب قدر» که این تازه «براتم» دادند
اما این که «برات» به چه معناست و بن و ریشه این واژه چیست؟ در «حافظ نامه» این توضیحات آورده شده است:«برات» از «برائت» عربی است و آن:«نوشته ای است که بدان، دولت بر خزانه یا حکام، حواله وجهی دهد». [3]
علامه قزوینی در حواشی خود بر «چهار مقاله» با استناد به «ذیل قوامیس عرب» به نقل از «دُزی» می نویسد:«برات را به «بروات» جمع بندند و این کلمه عربی است و در اصل «برائت» بوده و به معنای «بریءالذمّه گردیدن از دَین» است و صواب آن در جمع «براءات» یا براوات است. گویندگان فارسی به اعتبار حواله مکتوب هر حواله یا وارد معنوی را نیز «برات» اصطلاح کرده اند». [4]
فضیلت نیمه شعبان
نیمۀ شعبان اگرچه شرافتش را وامدار مولود خجسته‌ای است که در این روز زمین را با قدوم خویش متبرک ساخته است، در تقویم عبادی اهل ایمان ، نیز از جایگاه و مرتبه والایی برخوردار است. در روایاتی که از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده، [5] [6] [7] [8]فضیلت‌های بسیاری برای عبادت و راز و نیاز در شب و روز خجسته نیمۀ شعبان برشمرده شده است.
بنابراین شایسته است افزون بر برپایی جشن و سرور در شب با عظمت نیمۀ شعبان، از بزرگی و عظمت آن شب غافل نشده، اعمال عبادی را به دقت انجام دهیم.
فضیلت شب نیمه شعبان
امام صادق (علیه السلام) فرموده اند:«نیمه شعبان، شبی است که حق تعالی آن را برای ما اهل بیت قرار داد در برابر «لیله القدر» که آن را برای پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داده است».
مرحوم سید بن طاووس در کتاب «اقبال» در والایی این شب، این گونه آورده است:«جدم ابوجعفر طوسی ( شیخ طوسی ) به نقل از ابویحیی آورده که امام صادق علیه السلام فرمودند:از پدرم امام باقر علیه السلام درباره فضیلت شب نیمه شعبان پرسیده شد، فرمودند:«این شب برترین شب بعد از شب قدر است. خداوند در این شب، نعمتهای افزون خود را به بندگانش ارزانی می دارد و به منت خود می آمرزد، در این شب در تقرب به درگاه خداوند متعال بکوشید زیرا این شبی است که خداوند عزّوجل بر خود سوگند یاد کرده که هیچ خواهنده و سائلی را تا زمانی که معصیتی را نطلبد، ردّ نکند. همچنین این شبی است که خداوند آن را در برابر شب قدر که برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قرار داده، برای ما اهل بیت قرار داده است. پس در دعا و ثنا به درگاه خدای متعال بکوشید». [9]
سید همچنین در فضل و فضیلت این شب شریف روایتی معروف را که در آن سرآمد عمر آدمیان و تقسیم روزی همگان و رویدادهای سال آینده تقدیر می گردد، آورده و آن را با روایت مشهوری که همه رخدادهای بالا در شب قدر رمضان هر سال اتفاق می افتد، سنجیده آن را به خوبی تأویل و توجیه می نماید که به خاطر اهمیت آن، سخنان سید را به طور کامل می آوریم:«در برخی از کتابهای دعا آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:در شب نیمه شعبان خوابیده بودم که جبرئیل آمد و گفت:ای محمّد! آیا در این شب می خوابی؟ گفتم:مگر امشب چه شبی است؟ گفت:نیمه شعبان! برخیز! پس مرا این سان بیدار کرد و با خود به بقیع برد و گفت:سرت را بلند کن که امشب، درهای آسمان گشوده می گردد و در نتیجه درهای رحمت، خشنودی، آمرزش، تفضّل، توبه ، نعمت، بخشش و نیکی در آن گشاده می گردد و خداوند در آن به شماره مو و پشم چارپایان، بندگان را آتش جهنم آزاد می کند و سر آمد عمر انسانها را در آن استوار می سازد و روزیهای همگان را تا سال آینده تعمیم می کند و همه رخدادهای سال آینده در این شب نازل می گردد...». [10]
روایت پیامبر
رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و اله و سلم )فرمود:
«من احیا لیلة العید و لیلة النصف من شعبان لم یمت قلبه یوم تموت القلوب؛ [11] هرکس شب عید و شب نیمه شعبان را با عبادت زنده بدارد، روزی که قلب‌ها همه بمیرند، قلب او نخواهد مرد.»
روایت امام صادق
از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده است که پدر بزرگوارش(در پاسخ کسی که از فضیلت شب نیمۀ شعبان پرسیده بود)فرمود:
این شب، برترین شب‌ها پس از شب قدر است. خداوند سبحانه و تعالی در این شب، فضلش را بر بندگان جاری می‌سازد و از منت خویش، گناهان آنان را می‌بخشد. پس بکوشید در این شب به خداوند سبحانه و تعالی نزدیک شوید.
همانا این شب، شبی است که خداوند سبحانه و تعالی به وجود خود سوگند خورده است که در آن، درخواست کننده‌ای را (تا آن گاه که درخواست گناه نداشته باشد) از درگاه خود نراند. این شب، شبی است که خداوند سبحانه و تعالی آن را برای ما خاندان قرار داده است؛ همچنان که شب قدر را برای پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) قرار داده است؛ پس بر دعا و ثنای خداوند تعالی بکوشید، که هرکس در این شب صد بار او را تسبیح گوید، و صد بار حمد الهی را بر زبان جاری سازد و صد بار زبان به تکبیر گشاید و صد بار بگوید: «لا اله الا الله»، خداوند سبحانه و تعالی از سر فضل و احسانی که بر بندگان دارد، همۀ گناهان او را بیامرزد و درخواست‌های دنیایی و آخرتی او را برآورده سازد؛ چه درخواست‌هایی که بر خداوند سبحانه و تعالی اظهار کرده و چه درخواست‌هایی که اظهار نکرده و خداوند سبحانه و تعالی با علم خود بر آنها آگاه است. [12] [13]
اعمال
اعمال این شب مبارک فراوان است؛ از جمله آنها غسل است و احیاء و شب زنده داری به نماز و دعا و استغفار . اما بافضیلت ترین عمل این شب، زیارت امام حسین علیه السلام است. آمده است که اگر کسی خواست روح یکصد و بیست و چهار هزار پیغمبر با او مصافحه کند، در این شب امام حسین علیه السلام را زیارت کند و کمترین حد این زیارت آن است که زیر آسمان یا روی بام بروی، سمت راست و چپ خود را نگاه کنی، آنگاه سر به آسمان بلند کنی و بگویی:«السلام علیک یا اباعبدالله یابن رسول الله السلام علیک و رحمه الله و برکاته».
1. خرمشاهی، بهاءالدین، حافظ نامه، ج1، ص672.
2. غیاث اللغات، ص504.
3. فرهنگ معین.
4. مولوی، جلال الدّین، دیوان شمس به تصحیح عزیزالله کاسب، ص252.
5. متقی هندی، کنز العمال، ج3، ص464، ح 7450.
6. متقی هندی، کنز العمال، ج3، ص464، ح 7451.
7. متقی هندی، کنز العمال، ج3، ص464، ح 7461.
8. قرطبی، شمس الدین، تفسیر القرطبی، ج12، ص167 و...
9. ابن طاووس، على بن موسى،اقبال الاعمال بالاعمال الحسنه، ص898-897.
10. ابن طاووس، على بن موسى،اقبال الاعمال بالاعمال الحسنه، ص893-894.
11. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج7، ص478، ح 9903.
12. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج94، ص85، ح 5.
13. سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، ج6، ص27.
وجه نام‌گذاری به لیلة البرات
نیمه شعبان در فرهنگنامه ها و متون کهن، «شب برات» نامیده شده و این بدان خاطر است که بنا به روایات ، خداوند در این شب «برات آزادی» از دوزخ را به بندگان خود می بخشد و این شب برات در ادب فارسی و متون کهن نظم و نثر بازتابهایی داشته که به چند مورد آن اشاره می رود:
ابوریحان بیرونی در کتاب «التفهیم» در این باره چنین آورده:«و شب پانزدهم از ماه شعبان، بزرگوار است و او را «شب برات» خوانند و همی پندارم، این از قبیل آن است که هر که اندرو عبادت کند و نیکی به جای آورد، بیزاری یابد از دوزخ». [1]
رامپوری نیز در «غیاث اللغات» شب نیمه شعبان را «شب برات» دانسته می نویسد:«شب برات شب پانزدهم شعبان است که در آن شب ملائکه به حکم الهی حساب عمر و تقسیم رزق می کنند». [2]
حافظ ، شب برات را شب قدر دانسته و در غزل معروف خود، شب قدر و «شب برات» را هنرمندانه با هم آورده می سراید:
چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی آن «شب قدر» که این تازه «براتم» دادند
اما این که «برات» به چه معناست و بن و ریشه این واژه چیست؟ در «حافظ نامه» این توضیحات آورده شده است:«برات» از «برائت» عربی است و آن:«نوشته ای است که بدان، دولت بر خزانه یا حکام، حواله وجهی دهد». [3]
علامه قزوینی در حواشی خود بر «چهار مقاله» با استناد به «ذیل قوامیس عرب» به نقل از «دُزی» می نویسد:«برات را به «بروات» جمع بندند و این کلمه عربی است و در اصل «برائت» بوده و به معنای «بریءالذمّه گردیدن از دَین» است و صواب آن در جمع «براءات» یا براوات است. گویندگان فارسی به اعتبار حواله مکتوب هر حواله یا وارد معنوی را نیز «برات» اصطلاح کرده اند». [4]
فضیلت نیمه شعبان
نیمۀ شعبان اگرچه شرافتش را وامدار مولود خجسته‌ای است که در این روز زمین را با قدوم خویش متبرک ساخته است، در تقویم عبادی اهل ایمان ، نیز از جایگاه و مرتبه والایی برخوردار است. در روایاتی که از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده، [5] [6] [7] [8]فضیلت‌های بسیاری برای عبادت و راز و نیاز در شب و روز خجسته نیمۀ شعبان برشمرده شده است.
بنابراین شایسته است افزون بر برپایی جشن و سرور در شب با عظمت نیمۀ شعبان، از بزرگی و عظمت آن شب غافل نشده، اعمال عبادی را به دقت انجام دهیم.
فضیلت شب نیمه شعبان
امام صادق (علیه السلام) فرموده اند:«نیمه شعبان، شبی است که حق تعالی آن را برای ما اهل بیت قرار داد در برابر «لیله القدر» که آن را برای پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داده است».
مرحوم سید بن طاووس در کتاب «اقبال» در والایی این شب، این گونه آورده است:«جدم ابوجعفر طوسی ( شیخ طوسی ) به نقل از ابویحیی آورده که امام صادق علیه السلام فرمودند:از پدرم امام باقر علیه السلام درباره فضیلت شب نیمه شعبان پرسیده شد، فرمودند:«این شب برترین شب بعد از شب قدر است. خداوند در این شب، نعمتهای افزون خود را به بندگانش ارزانی می دارد و به منت خود می آمرزد، در این شب در تقرب به درگاه خداوند متعال بکوشید زیرا این شبی است که خداوند عزّوجل بر خود سوگند یاد کرده که هیچ خواهنده و سائلی را تا زمانی که معصیتی را نطلبد، ردّ نکند. همچنین این شبی است که خداوند آن را در برابر شب قدر که برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قرار داده، برای ما اهل بیت قرار داده است. پس در دعا و ثنا به درگاه خدای متعال بکوشید». [9]
سید همچنین در فضل و فضیلت این شب شریف روایتی معروف را که در آن سرآمد عمر آدمیان و تقسیم روزی همگان و رویدادهای سال آینده تقدیر می گردد، آورده و آن را با روایت مشهوری که همه رخدادهای بالا در شب قدر رمضان هر سال اتفاق می افتد، سنجیده آن را به خوبی تأویل و توجیه می نماید که به خاطر اهمیت آن، سخنان سید را به طور کامل می آوریم:«در برخی از کتابهای دعا آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:در شب نیمه شعبان خوابیده بودم که جبرئیل آمد و گفت:ای محمّد! آیا در این شب می خوابی؟ گفتم:مگر امشب چه شبی است؟ گفت:نیمه شعبان! برخیز! پس مرا این سان بیدار کرد و با خود به بقیع برد و گفت:سرت را بلند کن که امشب، درهای آسمان گشوده می گردد و در نتیجه درهای رحمت، خشنودی، آمرزش، تفضّل، توبه ، نعمت، بخشش و نیکی در آن گشاده می گردد و خداوند در آن به شماره مو و پشم چارپایان، بندگان را آتش جهنم آزاد می کند و سر آمد عمر انسانها را در آن استوار می سازد و روزیهای همگان را تا سال آینده تعمیم می کند و همه رخدادهای سال آینده در این شب نازل می گردد...». [10]
روایت پیامبر
رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و اله و سلم )فرمود:
«من احیا لیلة العید و لیلة النصف من شعبان لم یمت قلبه یوم تموت القلوب؛ [11] هرکس شب عید و شب نیمه شعبان را با عبادت زنده بدارد، روزی که قلب‌ها همه بمیرند، قلب او نخواهد مرد.»
روایت امام صادق
از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده است که پدر بزرگوارش(در پاسخ کسی که از فضیلت شب نیمۀ شعبان پرسیده بود)فرمود:
این شب، برترین شب‌ها پس از شب قدر است. خداوند سبحانه و تعالی در این شب، فضلش را بر بندگان جاری می‌سازد و از منت خویش، گناهان آنان را می‌بخشد. پس بکوشید در این شب به خداوند سبحانه و تعالی نزدیک شوید.
همانا این شب، شبی است که خداوند سبحانه و تعالی به وجود خود سوگند خورده است که در آن، درخواست کننده‌ای را (تا آن گاه که درخواست گناه نداشته باشد) از درگاه خود نراند. این شب، شبی است که خداوند سبحانه و تعالی آن را برای ما خاندان قرار داده است؛ همچنان که شب قدر را برای پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) قرار داده است؛ پس بر دعا و ثنای خداوند تعالی بکوشید، که هرکس در این شب صد بار او را تسبیح گوید، و صد بار حمد الهی را بر زبان جاری سازد و صد بار زبان به تکبیر گشاید و صد بار بگوید: «لا اله الا الله»، خداوند سبحانه و تعالی از سر فضل و احسانی که بر بندگان دارد، همۀ گناهان او را بیامرزد و درخواست‌های دنیایی و آخرتی او را برآورده سازد؛ چه درخواست‌هایی که بر خداوند سبحانه و تعالی اظهار کرده و چه درخواست‌هایی که اظهار نکرده و خداوند سبحانه و تعالی با علم خود بر آنها آگاه است. [12] [13]
اعمال
اعمال این شب مبارک فراوان است؛ از جمله آنها غسل است و احیاء و شب زنده داری به نماز و دعا و استغفار . اما بافضیلت ترین عمل این شب، زیارت امام حسین علیه السلام است. آمده است که اگر کسی خواست روح یکصد و بیست و چهار هزار پیغمبر با او مصافحه کند، در این شب امام حسین علیه السلام را زیارت کند و کمترین حد این زیارت آن است که زیر آسمان یا روی بام بروی، سمت راست و چپ خود را نگاه کنی، آنگاه سر به آسمان بلند کنی و بگویی:«السلام علیک یا اباعبدالله یابن رسول الله السلام علیک و رحمه الله و برکاته».
1. خرمشاهی، بهاءالدین، حافظ نامه، ج1، ص672.
2. غیاث اللغات، ص504.
3. فرهنگ معین.
4. مولوی، جلال الدّین، دیوان شمس به تصحیح عزیزالله کاسب، ص252.
5. متقی هندی، کنز العمال، ج3، ص464، ح 7450.
6. متقی هندی، کنز العمال، ج3، ص464، ح 7451.
7. متقی هندی، کنز العمال، ج3، ص464، ح 7461.
8. قرطبی، شمس الدین، تفسیر القرطبی، ج12، ص167 و...
9. ابن طاووس، على بن موسى،اقبال الاعمال بالاعمال الحسنه، ص898-897.
10. ابن طاووس، على بن موسى،اقبال الاعمال بالاعمال الحسنه، ص893-894.
11. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج7، ص478، ح 9903.
12. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج94، ص85، ح 5.
13. سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، ج6، ص27.
